Yetiştirici Köşesi

Son günlerde yurtdışından ithal gelen düvelerin doğum yaptıktan sonra ayak hastalığına yakalanma oranlarının yüksekliği hakkında çok sayıda soru ve şikayet gelmektedir. Yetiştiriciler ithal düvelerin özellikle digital dermatitis denilen ve büyük sıkıntı oluşturan ayak hastalığına daha fazla yakalandığını ve bunun mutlaka bir sebebinin olması gerektiğini iddia etmektedirler. Konunun uzmanı olmamakla birlikte topallık ve ayak hastalığı denilince besleme ilk akla gelen faktörlerden birisi olduğu için sorunun muhatapları arasında ben de yer almaktayım. 

Digital dermatitisi ile yemin ayağa vurması sonucunda oluşan topallık aynı sebeplerden mi kaynaklanmaktadır?

Yetiştiricilerimiz topallık gözlenen her hastalığı aynı kefeye koyabiliyorlar. Elbette her iki ayak hastalığı aynı sebeplerden kaynaklanmıyor ama her ikisinin de oluşumunda besleme hataları söz konusu diyebiliriz.

Ayak hastalıklarının esas otoriteleri Cerrahi uzmanı hekimler hastalığa karışan mikroorganizmalar ve tedavi ile korunma yöntemleri hakkında sizlere daha ayrıntılı bilgi verebilirler. Kendi bilgi ve tecrübelerime dayalı olarak digital dermatitisin mikroorganizmaların başlıca rol aldığı fakat bağışıklık sisteminin de problemli olduğu hayvanlarda daha çok gözlendiğini söyleyebilirim.

Özellikle ilk doğumunu yapan stres altındaki düvelerde yoğun olarak gözlenmesi bu görüşü desteklemektedir. Bu düvelerde doğuma geçerken besleme protokollerinin iyi planlanmamış olması önemli bir etken olabilir. Bunca yıllık tecrübemde genellikle ineklerin hastalık yapan mikroorganizmalara karşı oldukça dayanıklı hayvanlar oldukları fakat beslenmeleri ile bakım şartları ve konforları iyi değilse hastalanma oranlarının söyleyebilirim.

Son dönemlerde digital dermatitis kökenli ayak hastalıklarının oluşturduğu topallık belirtisi nedeniyle birçok işletme tarafından rasyon ile ilgili suçlamaların yoğunlaştığına rastlıyorum. Aslında biz hekimlerin “laminitis” dediğimiz hal arasında “ayağa vurma” diye tabir edilen hastalık ile digital dermatitis arasında doğrudan bir bağlantı yok.

Yani ikisi ayrı ayrı ayak hastalıklarıdır. Laminitis rasyonda işkembe içinde hızlı parçalanan şeker ve nişasta gibi karbonhidratların fazlalığında kaynaklanmaktadır. Bunun sonucunda işkembede oluşan asit ve toksinler ayağın taban ve iç yapısında bozulmalar yaparak hayvanlarda topallama oluşturmaktadır. İneklerde topallamanın her zaman sebebi rasyondaki karbonhidrat fazlalığı olmayabilir.

Digital dermatitis süte yeni başlayan ilk aydaki düvelerde ortamın iyi olmaması, zeminin bozuk olması, hayvanların devamlı dışkı içerisinde kalması gibi olumsuz durumlarda mikroorganizmalar tarafından oluşturulmakta ve genellikle kalıcı olmaktadır. Yani hayvan iyileşse dahi mikroorganizmalar kendini gizleyerek bağışıklık sistemi bozulduğunda tekrar hastalık oluşturabilirler. Tabii ki besleme yetersizlikleri nedeniyle bağışıklık sisteminin bozulması dermatitisi de dolaylı olarak besleme ile ilişkili hale getirmektedir. 

Doğumdan önce  mutlaka doğumdan sonra yedirilen yemlere alıştırma yapınız

Her zaman dediğim gibi Türkiye şartlarında yem fabrikalarının yemlerinin ağırlıklı olarak kepek ve gıda sanayi kökenli nişastaya dayalı olması ayak hastalıkları açısından büyük risk oluşturuyor. Bu makalenin konusu olan düvelerde digital dermatitis de başlıca bu sebeple fazlaca görülüyor olabilir. Düveler ve kurudaki inekler selülozlu kaba yemlerce zengin beslenmekte ve işkembe içerisindeki asit tüketen mikroorganizmaların sayısı azalmaktadır.

Hayvan doğum yapınca ani olarak enerjili yani nişastalı yemlere yüksek oranda geçilirse işkembe sağlığı bozulmaktadır. Oluşan yüksek miktardaki asitlik hem hayvanların sağlığını hem de bağışıklık sistemini olumsuz etkileyebilir.

Ayrıca oluşan asit nitelikli cıvık dışkı ayaklarda dermatitisin oluşması ve yayılması için uygun ortam hazırlayabilir. Bunu engellemek için özellikle doğuma 2-3 hafta kala doğum sonrası yedirilen yemlere geçerek alıştırma yapınız. Bu uygulamayı yaparsanız işkembedeki asidi tüketen mikroorganizmaların sayısı artacak, hayvan yeme alışarak bulaşmayı artıran asitli ve cıvık dışkı azalacaktır. 

Düvelerinizi yağlandırmayınız

Bir ineğe yapılacak en büyük kötülük onu yağlandırmaktır. Düveler tohumlandıktan sonra ne kadar yedikleri iyi takip edilmemektedir. Gebelikleri boyunca aşırı yağlanan düveler doğumla birlikte daha az yem tükettikleri için karaciğerleri yağlanmakta, bağışıklık sistemleri çökmekte ve hastalıklara açık hale gelmektedir. Bu durumda metabolik hastalıklar dediğimiz hastalıklar yanında digital dermatitis ve mastitisi denilen mikrobik hastalıklar da önemli düzeyde artmaktadır. 

Doğum ünitesi mutlaka yapınız

Doğum belirtileri gösteren her hayvanınızı mutlaka bir doğum ünitesine alınız. Birçok işletmede doğum ünitesi bulunmamakta, hayvanlar açık alanlarda doğum yapmaktadırlar. Ayrıca doğum yapan her hayvanın ilk 3 gün boyunca mutlaka yem tüketimlerini takip ediniz, karaciğeri ve bağışıklık sistemini destekleyecek katkılara başlayınız. Yem tüketmeyen inekleri özellikle düveleri yaşlı hayvan gruplarına almayınız.

Çünkü doğum sonrası ilk günlerinde hayvanlar oldukça çekingen olurlar ve kolay kolay yeterli yem tüketemezler. Bu durumda bağışıklık sistemlerinin çökmesi kaçınılmaz olacaktır. Okuduğum son bir araştırma1 topallayan, yorgun ve ağrısı olan ineklerin yem yeme yerine daha çok yatmayı tercih ettikleri belirtmiştir1. Yemi tüketmeyi tercih etmeyen bu hayvanlarda hastalıkların da yaygın olmasına şaşırılmamalıdır.

Dışkının yapısı ve içeriğini takip ediniz, kıvamı için dışkı analizleri yaptırınız 

Özellikle yeni doğum yapan düve gruplarında dışkı kıvamının skorlanması sizlere birçok problem hakkında bilgi verecektir. Genellikle 1-5 arasında puanlanan dışkı skorunun 1-2 arasında olması digital dermatitis ve diğer birçok hastalıkların artış göstereceği yönünde size uyarıda bulunacaktır. Yapılan birçok araştırma digital dermatitisin özellikle dışkı kıvamının azaldığı ve sonuçta sıçrayarak bulaşma ihtimalinin arttığı işletmelerde yaygın olduğunu göstermektedir.

Bunun yanında dışkının rengi ve partikül büyüklüğü hakkında analizlerin yapılması özellikle işkembe ve kalın barsak sağlığı açısından bilgi verecektir. Aşağıda sunduğum ve bilgi olarak faydalandığım derlemede2 digital dermatitise yol açan bakterilerin büyük çoğunlukta sindirim sisteminde rezervuar olarak bulunduğu ve dışkı yoluyla hayvanlar arasında bulaşmaya sebep olduğu yazılmıştır. 

Silaj ve yoncada küf varsa yedirmeyiniz 

Doğuma yakın gruplarda ve doğum sonrası ilk ayda bulunan hayvanlarda digital dermatitis gibi hastalıklar yoğunsa mutlaka rasyonda küf düzeyini araştırınız. Silaj ve yonca gibi yem maddelerinde kızışma sonucu oluşan birçok toksin direkt olarak bağışıklık sistemini çökertmektedir. Bunun sonrasında bakteriler devreye girerek hayvanlar hastalanmaktadır. Küflerin hastalık oluşturduğu dokulardan birisi de ayak olup özellikle digital dermatitis küf toksinlerinin oluşturduğu etkilerin bir sonucu olarak ortaya çıkabileceği unutulmamalıdır.

ADE vitaminleri ile iz mineralleri düzenli yediriniz 

Türkiye şartlarında belki de en fazla eksiklikleri hissedilen besin maddeleri ADE vitaminleridir. Ayağın bütün doku yapısının düzgün olması için özellikle A ve E vitaminleri ile bağışıklık sisteminin iyi çalışması için D vitamini mutlaka uygun düzeylerde sağlanmalıdır. Bu vitaminler iğne şeklinde düzenli olarak yapılmalı ve aynı zamanda premiksler ile ağızdan da takviye edilmelidir. Biyotin gibi tırnak yapısını koruyan vitaminlerin etkinliği çoğu uzman tarafından bilinmekte ve kullanılmaktadır.

Premiksler ile yedirilen bakır, çinko, selenyum ve iyot gibi mineraller ayak ve tırnağın temel yapısına girmektedir. Bunlar mutlaka günlük olarak sağlanmalı, hatta özellikle düvelerde ve doğum yapan ve sütünü artıran hayvanlarda bir kısmı organik olarak sağlanmalıdır. 

Ayak-tırnak bakımı ve banyolarını aksatmayınız 

Digital dermatitis açısından bahsedilecek diğer bir konu da ayak-tırnak banyolarıdır. Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesinden Prof. Dr. İbrahim DEMİRKAN ve Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Fahrettin ALKAN ayak hastalıkları konusunda otorite olarak bilinmekte ve birçok makaleleri bulunmaktadır. Bu uzmanlarımız yaptıkları araştırma sonuçlarını içeren makalelerinde bakır sülfat veya diğer etkili maddeleri içeren ayak banyolarının mutlaka uygulanması ve etkilerinin kontrol edilmesi gerektiğini ifade etmektedirler. 

Yukarıda belirtiğimiz konularda güzel bilgiler sunan digital dermatitis hakkında yapılan derlemede2 tırnak bakımının oldukça önemli olduğu üzerinde durulmuştur. Bu derlemede dermatisin yayılımında çiftlikler veya hayvanlar arasında tırnak kesilmede kullanılan malzemenin dezenfekte edilmemesinin önemli bir etken olduğu bildirilmiştir. Tırnak kesme makas veya malzemelerinden alınan örneklerin %42’sinde digital dermatitis oluşturan bakteriler bulunmuştur.

Ülkemizde de bazı işletmelerde tırnak bakımı sonrası digital dermatitisin patladığı yönünde söylemler galiba bu konu üzerinde önemle durulması gerektiğini izah etmektedir. Aşağıdaki resimleri gönderen, ayak bakımı ve ortopedik tırnak kesimi konusunda uzman olan İzmir ve Ege bölgesinde eğitim de dahil hizmet veren Veteriner hekim Hüseyin TUĞLU tırnak kesiminin ortopedik olarak yapılmadığını, kullanılan malzemelerin çoğunlukla dezenfekte edilmediğini ve bunun sonucunda birçok işletmede dermatititis gibi bulaşıcı ayak hastalıklarının yaygın olduğunu vurgulamıştır. 

Burada yazacak ve önerilecek daha çok sayıda uygulamadan bahsedebiliriz. Bildiğim kadarıyla henüz etkin bir aşının geliştirilemediği digital dermatitisin gözlenmesinde bağışıklık sisteminin çökmesinin önemli rol oynadığı görülmektedir. Bu nedenle ayak-tırnak bakımının yanı sıra iyi besleme programlarının da birçok hastalığın önlenmesinde anahtar role sahip olduğu unutulmamalıdır.

 Resim 1. İnterdigital ve digital dermatitis bulunan bir ayak 

Resim 2. Digital dermatitis ve sonuçları

Kaynaklar:

1.    Sepúlveda-Varas, P., Weary, D. M., & Von Keyserlingk, M. A. G. (2014). Lying behavior and postpartum health status in grazing dairy cows. Journal of dairy science, 97(10), 6334-6343.

2.    Palmer, M. A., & O’Connell, N. E. (2015). Digital dermatitis in dairy cows: A review of risk factors and potential sources of between-animal variation in susceptibility. Animals (Basel) 5: 512–535.