Yetiştirici Köşesi

İnek beslemek yazın mı kolay, kışın mı? Bu soru hayvancılıkta genellikle sorulan sorular arasında başlarda gelmektedir. Bana göre işkembeli hayvanların bakımı ve beslenmesi kışın daha kolaydır. Çünkü ergin yaşa ulaşmış bu hayvanların rahat ettikleri sıcaklık 5-20 °C arasındadır.

Aslında sıcaklık (-) olduğunda daha da işkembeli hayvanlar daha da rahat ediyorlar denilebilir. Sadece çevre sıcaklığı değil havadaki rutubet düzeyini bildiren bağıl nem düzeyi de hayvanlarda sıcak stresi oluşumu üzerine etkili bir faktördür. Sıcak stresi hesabını yapan birçok formül internette ayrıntılı olarak verilmektedir. 

Sıcak stresi başladığında ister inek olsun ve besi sığırı isterse koyun ve keçi olsun öncelikle hayvanlarınızın yem tüketimleri düşmeye başlayacaktır. Arkasından süt verimi ve süt yağında azalma, canlı ağırlık kazanamama gibi belirtiler gözlenecektir. Hayvan sahipleri özellikle süt yağı oranlarının düşmesi nedeniyle konuyu gündeme getirmektedirler. Çünkü sütün fiyatı yağ oranına göre belirlenmekte, istenilen süt yağı oranı da sıcak stresi nedeniyle yaz aylarında zor elde edilmektedir. Stresin devam etmesi durumunda ilerleyen günlerde de topallık ve genellikle yaz sonunda tohum tutmama, hayvanın gebe kalmaması gibi olumsuz sonuçlar ortaya çıkacaktır.  

Sıcak stresi inek ve besi sığırlarında kolayca nasıl belirlenebilir?

Hayvanlarınızın sıcak stresine girdiğini nasıl anlarsınız? Bunun en genel belirtisi sık solumadır. Çok basit olarak birkaç hayvanınızda bir dakika içerisinde ne kadar soluma gerçekleştiğini belirleyip sıcak stresinin yaklaşık derecesini tahmin edebilirsiniz. Bunun için skorlama denilen bir derecelendirme skalası bulunmaktadır. Aşağıdaki Tabloda besi hayvanlarında soluma sayısına göre bu skorlamanın nasıl yapılacağı izah edilmiştir.

Özellikle öğleden sonra yapılması tavsiye edilen bu skorlama metodu süt ineklerinde de sıcak stresi durumunda uygulanabilir. Belirleyeceğiniz skor sıcak aylarda yapacağınız bakım ve besleme uygulamalarına ışık tutacaktır1. Son dönemlerde dünyada makine öğrenmesi2 ve çeşitli yazılım içeren cihazlarla3 sıcak stresi durumunun otomatik olarak kolaylıkla belirlenmesine yönelik araştırmaların artması da konunun önemini de ortaya koymaktadır. 

Sıcak stresinin etkileri nelerdir?

Sıcak stresinin etkileri elbette sayılarak bitmez. En genel belirtileri aşağıda sunulmuştur:

-Sıcak ve nemli havalarda, hayvanlarda yem tüketiminde azalmayla birlikte işkembede daha az ısı oluşturan fabrika yemleri gibi konsantre yemlerin tüketiminde de seçicilik artmaktadır. Kaba yem tüketimi ise belirgin bir düzeyde azalmaktadır. Çevre sıcaklığı 18 °C’den 30 °C’ye yükseldiğinde yem tüketimi yaklaşık %15 düzeyinde azalmaktadır. Bu da hayvanlarda değişik derecelerde mide ekşimesi yani asidoz riskini artırır. Hareket ve yem tüketimindeki kısıtlama nedeniyle sıcaklık 40 °C'nin üzerinde ise yem tüketimi tamamen durmaktadır.

-Geviş getirme sayısı ve işkembe hareketliliği azalmaktadır.

-Sonuçta süt verimindeki azalma oldukça yüksek olup bu durum özellikle bağıl nemin arttığı yüksek sıcaklıklarda bulunan ineklerde daha da belirginleşmektedir. Yapılan bir araştırmada 29 °C ve %40 bağıl nemde Holstein, Jersey ve İsviçre esmeri ırklarda süt verimi normalin sırasıyla %97, %93 ve %98’i oranına düşerken bağıl nem %90’a çıktığında verim sırasıyla %69, %75 ve 83 oranına gerilemiştir⁴. 

-Kaba yem sindirimi azaldığı için işkembede süt yağının yapımını gerçekleştiren asitlerin üretimi azalır, sonuçta süt yağı azalır. Süt yağındaki azalama yaklaşık %40 oranına kadar çıkarken, süt proteinin ise %17 oranında azaldığı belirlenmiştir.

-Hafif-orta dereceli sıcaklık stresinde yatma süresini günde yaklaşık 3 saat azalma olmaktadır. Bununla birlikte sıcak stresi altındaki hayvanlarda değişik derecelerdeki asidozis nedeniyle ayak hastalıkları artış göstermektedir.

-Hayvanların su tüketme süresi ve miktarı artmaktadır.

-Sıcaklık stresinin yaz boyunca oluşturduğu olumsuz etki özellikle sonbaharda gebelik oranlarının olumsuz seyretmesine sebep olmaktadır. Sıcaklık stresinin ineklerde üreme üzerine etkilerinin çalışıldığı ve Türkiye’de bu konuda nadir yapılan araştırmalardan olan bir yüksek lisans tez çalışmasında⁵ aşağıdaki grafik sunulmuştur. Bu Grafikte Marmara Bölgesi Balıkesir Manyas ilçesinde bulunan süt inekçiliği yapan özel bir işletmeye ait 238 baş Holstein ırkı inekte sıcak stresinin üreme parametreleri üzerine etkileri açıkça görülmektedir.

Sıcak stresine karşı neler yapılabilir?

Aşağıda sıcak stresi durumunda yapılabilecek genel uygulamalar özetlenmiştir. Rasyon veya yem içeriğinde kullanılacak maddeler ve katkılar ayrı bir makalede anlatılacaktır.

-Öncelikle hayvanlarımızı serin tutacak, üzeri izolasyonlu gölgelikler yapmanız şarttır. Aşağıdaki resimde görüleceği gibi kimi işletmelerde sadece sac veya sera örtüsü gölgelik amacıyla kullanılmaktadır. Bunların sıcak stresini önlemede hiçbir etkinliğinin olmadığı söylenebilir. Bu materyaller sıcaklık stresini önlemede yetersiz kalsa dahi hayvanların gölgelik altını tercih etmeleri ve sığınacak bir gölge aramaları ise konunun önemini göstermektedir.

-Otomatik duş sistemlerinin kurulması ve bunların bir program dahilinde stersin yüksekliğine göre gün içerisinde kullanılması hayvanları rahatlatacaktır.

-Farklı modern iklimlendirme ve havalandırma sistemlerinin kurulması hayvanların sıcak stresini hafifletecektir. Aşağıdaki resimde görüleceği gibi Konya ili yaz aylarında nispeten serin olmasına rağmen modern bir işletmede yapılan serinletici havalandırma sisteminden faydalanmak için hayvanların altında toplanmaları hayvan refahı açısından daha gidilecek çok yolumuzun olduğunu göstermektedir. Sıcak stresini hafifletecek bu modern sistemlerin devlet tarafından teşvik altına alınması, Ar-Ge çalışmalarının öncelikli alan altında desteklenmesi gerekmektedir.

-Çok sıkışık ortamlarda hayvanların birbirlerine ısı nakli yapması nedeniyle fazla sayıda hayvan bulunan padoklardaki hayvan sayısını azaltılmalıdır. Kalabalık padoklarda hayvanların birbirlerine “git öteye” dercesine yaklaşmadıkları gözlenebilir.

-Yemlemeyi özellikle daha serin olan akşam ve gece saatlerine çekiniz. Rasyonlar sabah erken saatlerde ve güneş battıktan sonra geç saatlerde verilmelidir.

-Rasyonu ıslatarak kuru maddesi %40-55 aralığına getirilirse yem tüketimi daha da artırılabilir.

-Hayvanların önündeki yemler her 30 dakikada bir yemliğe itilmelidir. Sıcak stresinde hayvanın yeme ilgisinin artırılması çok önemlidir.

-Kullanılan kaba yemlerin sindirimlerinin yüksek olmasına dikkat edilmelidir. Bu amaçla sindirimi zor olan kartlaşmış kaba yemlerden uzak durulmalıdır.

-Rasyonda kaba yem düzeyi en düşük düzeyine kadar indirilerek yem tüketimi artırılabilir. Bunun dışında kaba yem partikül büyüklüğü de bir miktar düşürülerek çiğneme ve geviş nedeniyle enerji harcanması azaltılabilir. Yine de rumen asitliği ve süt yağı düzeyi dikkate alınmalıdır.

Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda global ısınma her alanda kendini göstermeye başlamıştır. Süt inekçiliği ve besi hayvancılığının sürdürülebilirliği için sıcak stresi konusu üzerinde özellikle durulmalı ve öncelikli alan olarak değerlendirilerek yapılacak araştırmalar ivedilikle desteklenmelidir.

Kaynaklar

1. Mader, T. L., Davis, M. S., & Brown-Brandl, T. (2006). Environmental factors influencing heat stress in feedlot cattle. Journal of animal science, 84(3), 712-719.Umucalılar, H.D., Gülşen, N. (2005). Çiftlik Hayvanlarında Beslenme Hastalıkları. SÜ. Basımevi, Konya.
2. Becker, C. A., Aghalari, A., Marufuzzaman, M., & Stone, A. E. (2021). Predicting dairy cattle heat stress using machine learning techniques. Journal of Dairy Science, 104(1), 501-524.
3. Islam, M. A., Lomax, S., Doughty, A. K., Islam, M. R., & Clark, C. E. (2020). Automated monitoring of panting for feedlot cattle: sensor system accuracy and individual variability. Animals, 10(9), 1518.
4. West, J. W. (2003). Effects of heat-stress on production in dairy cattle. Journal of Dairy S cience, 86(6), 2131-2144.
5. Sarı, G., Kaymaz M. (2013) Isı stresinin süt ineklerinde süt verimi ve fertilite parametreleri üzerine etkisi. Yüksek Lisans tezi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Prof. Dr. Nurettin GÜLŞEN

Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı, Konya.

https://www.yetistiricisoruyor.com

nurettin@yetistiricisoruyor.com

https://www.facebook.com/yetistiricisoruyor/

https://www.instagram.com/nurettingulsen44/

https://twitter.com/ngulsen