Yetiştirici Köşesi
Yağmur ve güneşli havaların yetersizliği bu yıl büyüyen bitkilerin protein yerine nitrat biriktirmesine sebep olmuş olabilir. Hal böyle olunca kolay kolay belirlenemeyen nitrat zehirlenmesi de yaygın olarak gözlenebilir. Nitrat zehirlenmesi üzerinde fazla durulmayan fakat hayvanlar üzerinde gözle görülen veya görülmeyen etkileri olan önemli bir problemdir.
Nitrat zehirlenmesi geviş getiren hayvanlarda görülebilen bir besleme kaynaklı problemdir. Bunun sebebi yem veya suyla tükettiği yüksek nitratın hayvanın işkembesinde nitrit denilen başka bir maddeye dönüşmesidir. İşkembede oluşan nitrit kana karıştıktan sonra vücutta oksijenin taşınmasını engelleyerek hayvan nefes alsa bile havasız kalması gibi durumun belirtilerini ortaya çıkarmaktadır.
NİTRAT ZEHİRLENMESİ HAYVANCILIĞI NASIL ETKİLER?
Nitrat zehirlenmesi ineklerde süt veriminde, besi sığırlarında ise günlük canlı ağırlık artışında azalmaya sebep olmaktadır. Gebe hayvanlarda da nitrat zehirlenmesi etkili olmaktadır. Özellikle vitamin A emilimi azaltmakta anne karnındaki yavruya vitamin A geçişi yetersiz kalmaktadır. Ayrıca kolostrum da denilen ağız sütüne de vitamin A yeterli düzeyde geçememektedir.
Bunun sonucunda çoğunlukla yeni doğan buzağılarda körlük oluşabilmektedir. Zehirlenmenin şiddeti arttığında gebe hayvanlarda yavru atmaya da rastlanabilir. Şiddetli ve kısa süreli zehirlenmelerde beslemeyi takip eden 2-4 saat içerisinde ölüm meydana gelmektedir. Nitrat zehirlenmesi veteriner hekimler tarafından genel muayenede kolaylıkla teşhis edilen bir hastalık değildir.
Çünkü birçok hastalıkla ortak belirtiler göstermektedir. Aşağıdaki resimde alıştırılmadan nitrat düzeyi yüksek olan TMR tüketen bir inekte kusma durumu görülmektedir.
NİTRAT ZEHİRLENMESİNİN 4 ANA NEDENİ
1) Nitrat düzeyi yüksek olan kaba yemlerin hayvanlara alıştırılmadan fazla miktarda verilmesi.
2) Nitrat düzeyi yüksek olan meralarda fazla otlatma.
3) Hayvanlara nitrat sızıntısı olmuş suların içirilmesi.
4) Tarımda kullanılan nitratlı gübrelerin hayvanlara yedirilmesi.
NİTRAT ZEHİRLENMESİNE KARŞI HAYVANLAR NASIL KORUNUR?
1) Son dönemlerde artan yem bitkileri üretimi sırasında bilinçli yapay gübre kullanılmalıdır. Çünkü fazla miktarda azotlu yapay gübre kullanıldığında bitkiler bu azotu bünyesinde nitrat şeklinde depolamakta ve bitkilerde nitrat düzeyi rahatlıkla hayvanlara zarar verecek miktarlara kadar çıkmaktadır.
2) Hayvansal üretim sonucu oluşan dışkı ve idrar tarımda kullanılırken ya da depolama yapılırken dikkat edilmelidir. Çünkü hayvansal gübre fazla miktarda azot içerebilmektedir. Hayvansal gübreler tarımda kullanıldığında bitkilerde nitrat düzeyi hayvanlara zarar verecek miktarlara çıkabilmektedir. Hayvansal gübreler depolama sırasında toprağa sızabilmekte ve yer altı sularında nitrat düzeyini artırabilmektedir.
Bu suyu tüketen insan ve hayvanlarda zehirlenme görülebilmektedir. Konya ve ilçelerinde yaptığımız araştırmalarda yer altı sularındaki nitrat düzeyinin insan ve hayvan tüketimi açısından uygun olduğu bulunmuştur. Fakat Ereğli’de bir işletmede yer altı suyunda nitrat düzeyi 87 ppm olarak ölçülmüştür. Bu işletmenin yer altı suyundaki nitrat fazlalığının sebebi araştırılmış, 28 metrelik kuyudan çekilen yer altı suyunun yüzeye yakın olması veolması ve hayvanların dışkılarının su kuyusuna yakın bölgede yığın halinde uzun süre depolanmasının sebep olabileceği kanaatine varılmıştır.
3) Yemlik bitkilerin hasadı ikindi ile akşam vakti arasında yapılmalıdır. Çünkü hasat saati bitkilerin nitrat miktarını etkileyebilmektedir. Bitkiler gün boyu topraktan azot çekerken sadece gündüz saatlerinde nitrattan protein üretimi yapabilmektedirler. Gün ışığı olmadığında azot bitkide nitrat şeklinde depolanmaktadır. Bitkilerde gün içerisinde en çok sabah saatlerinde nitrat bulunurken en az ikindi ile akşam saatleri arasında nitrat bulunur. Yemlik bitkilerin hasadı ikindi ile akşam saatleri arasında yapıldığında hem işkembede oluşan nitratı dengeleyen bitkilerdeki şeker miktarı fazla olmakta hem de nitrat miktarı daha az olmaktadır.
4) Bulutlu ve aşırı sıcak havalarda; don ve kırağı olduğunda hayvanlar meraya çıkarılmamalı ve bitki hasat yapılmamalıdır. Çünkü bu hava şartlarında bitkiler yeteri kadar gün ışığı alamadığından bitkilerde nitrat miktarı fazla olmaktadır.
5) Bitkiler hasat edilirken biçim yüksekliği artırılmalıdır. Çünkü bitkilerin gövde kısımlarında fazla miktarda nitrat bulunmaktadır. Gövde yere yaklaştıkça nitrat miktarı artmaktadır. Bitkilerde biçim yüksekliği artırıldığında odunsu ya da lifli kısım miktarı azalmakta toprakla ya da yabancı maddelerle bulaşma riski azalmakta ve nitrat miktarı da düşmektedir.
6) Nitrat miktarı fazla olan yemlik bitkiler kurutularak depolama yerine silaj yapılmalıdır. Çünkü silaj fermantasyonu sırasında nitrat miktarı yaklaşık % 30-35 oranında azalmaktadır. Silaj sızıntılarıyla nitrat kaybı olmaktadır. Yaptığımız çalışmalarda silaj sızıntılarında 300 ppm düzeyinde nitrat tespit edilmiştir. Bu nitrat bitkilerde bulunana kıyasla işkembede hızla parçalanarak zehirlenmeye sebep olabilmektedir. Bundan dolayı silaj sızıntılarının hayvanlar tarafından tüketilmesi engellenmelidir.6)
Nitrat miktarı fazla olan yemlik bitkiler kurutularak depolama yerine silaj yapılmalıdır. Çünkü silaj fermantasyonu sırasında nitrat miktarı yaklaşık % 30-35 oranında azalmaktadır. Silaj sızıntılarıyla nitrat kaybı olmaktadır. Yaptığımız çalışmalarda silaj sızıntılarında 300 ppm düzeyinde nitrat tespit edilmiştir. Bu nitrat bitkilerde bulunana kıyasla işkembede hızla parçalanarak zehirlenmeye sebep olabilmektedir. Bundan dolayı silaj sızıntılarının hayvanlar tarafından tüketilmesi engellenmelidir.
7) Silajı yapılan bitkiler en az 21 gün sonra hayvan tüketimine sunulmalıdır. Çünkü ilk 21 gün fermantasyon yoğun şekilde devam etmektedir. Fermantasyon sırasında nitrat mikroorganizmalar tarafından kullanılarak miktarı azaltılmaktadır.
8) İlk biçim yoncalarda kurutma yerine silaj yapılmalıdır. Çünkü yonca gibi yem bitkilerinde ilk biçimde yabancı ot fazla olmaktadır. Bu yabancı otlar fazla miktarda nitrat içerebilmektedir.
9) Hayvan beslemede kullanılan kaba yemlerde ve suda sık sık olarak nitrat analizi yapılmalıdır.
10) Nitrat düzeyi yüksek olan sular kullanılmak zorunda ise arıtma yapılmalıdır.
11) Nitrat düzeyi yüksek olan kaba yemler kullanılmak zorunda ise bu kaba yemler kademeli olarak artırılmalı, rasyon enerji düzeyi ve nitratı dengeleyen kolay fermante olabilir karbonhidrat miktarı artırılmalıdır.
12) Hayvanların öğün sayıları artırılabilir. Çünkü öğün sayısı artırıldığında nitrat zehirlenmesi riski azalmaktadır.
13) Tarım ve hayvancılığı beraber yapan işletmeler tarım alanlarında kullandıkları gübreleri hayvanların ulaşmayacağı yerlerde depolamalıdırlar.
Nitrat zehirlenmesi hayvanlarda yeni ve pek duyulmamış bir problemdir. Bütün yetiştiricilerimizin özellikle gübreleme kaynaklı bitkilerde nitrat düzeylerinin artışına dikkat etmeleri ve olumsuz etkilerinin olabileceğini unutmamaları gerekmektedir.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ramazan Ayaş, Veteriner Hekim
Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Doktora Öğrencisi,
Email: ramazanayassci@gmail.com
Popüler Sorular